Παιδαγωγικές υπομνήσεις του Μητροπολίτη Πέτρας και Χερρονήσου Νεκταρίου

 

Του Γεωργίου Στριλιγκά*

«Η παιδεία αφορά την υπόσταση του Γένους μας, το μέλλον της Πατρίδας μας»

(Μητροπολίτης Πέτρας Νεκτάριος)

  Η πρόσφατη εκδημία του Πέτρας και Χερρονήσου κυρού Νεκταρίου έστρεψε το ενδιαφέρον μου σε κείμενα του, πρόσφατα και παλιά, κυρίως με παιδαγωγικό περιεχόμενο. Το παρόν σύντομο δημοσίευμα δεν αποτελεί εξαντλητική προσέγγιση της παιδαγωγικής συνεισφοράς και του μορφωτικού έργου του αοίδιμου Μητροπολίτη. Είναι ένα επιλεκτικό σταχυολόγημα αντιπροσωπευτικών θέσεων και διδαχών του, το οποίο κατατίθεται ευλαβώς στη μνήμη του, ως ταπεινή ευχαριστία για όσα έπραξε και έκφρασε για την εκπαίδευση και τον κόσμο της. Δεν είναι λίγες οι φορές που ο Μητροπολίτης Νεκτάριος ασχολήθηκε με την παιδεία, τους ανθρώπους της και τα προβλήματά της. Ενδιαφερόταν για τα μείζονα και ελάσσονα εκπαιδευτικά ζητήματα, τη λειτουργία των εκπαιδευτικών θεσμών, τους εκπαιδευτικούς και τους μαθητές, στην περιφέρειά του και ευρύτερα. Συχνά διατύπωνε με σθένος και παρρησία τη γνώμη του και απευθυνόταν υπεύθυνα στους αρμοδίους όταν διαπίστωνε προβλήματα. Με δική του πρωτοβουλία πραγματοποιήθηκαν συσκέψεις εκπαιδευτικών στελεχών στην περιφέρειά του. Ενθάρρυνε εκπαιδευτικούς να συμμετέχουν στο πνευματικό έργο της Μητρόπολης, εξυπηρετώντας τους με αξιόλογες υλικοτεχνικές υποδομές και επιστημονικά μέσα. Υποστήριξε επιστημονικές ενώσεις εκπαιδευτικών και φιλοξένησε συνέδρια και εκδηλώσεις τους.  Βασική έγνοιά του ήταν η γενική ανύψωση της παιδείας, με υπέρβαση των χρόνιων αδυναμιών της και με στόχο την αυθεντική μόρφωση και πνευματική προκοπή των παιδιών. Οι αντιλήψεις και οι προβληματισμοί του αποτυπώνονται γραπτά σε διάφορα κείμενα, άρθρα, ομιλίες, ποιμαντορικές εγκυκλίους και επίκαιρες παρεμβάσεις. Συχνά απευθυνόταν στην εκπαιδευτική κοινότητα με γραπτά μηνύματα, όπως κατά την έναρξη του σχολικού έτους, την εορτή των Τριών Ιεραρχών, την αποφοίτηση των μαθητών του Λυκείου, σε έκτακτες περιστάσεις κ.ά. Αν και αγαπούσε τη λογοτεχνική καλλιέπεια, ο λόγος του δεν ήταν ξύλινος, ήταν ανθρώπινος, υπαρξιακός, ρεαλιστικός, οξυδερκής, ευθύς, τεκμηριωμένος. Ο προβληματισμός του συνδύαζε βαθιά γνώση και όραμα. Η αφετηρία της σκέψης του ήταν εκκλησιαστική και χριστιανική. Κεντρική διήκουσα στις θέσεις του είναι ότι η παιδεία αποτελεί κυρίως πνευματική υπόθεση «πού ἀφορᾶ τόν ὅλο ἄνθρωπο, ὡς ψυχοσωματική ὕπαρξη»[1]. Με αφορμή ένα επίκαιρο πρόβλημα, τονίζει ότι η οποιαδήποτε υποτίμηση «τῶν πνευματικῶν συμβόλων» στην παιδεία  θέτει σε κρίση και αμφιβολία τους προσανατολισμούς, τους στόχους και τις προοπτικές της[2]. Η παιδαγωγική διεργασία πρέπει να βασίζεται σε γερά πνευματικά  θεμέλια. Με την έννοια αυτή «τα ζητήματα της παιδείας δεν επιλύονται με όρους υλικοτεχνικής υποδομής. Χρειάζεται όραμα»[3]. Πολύ περισσότερο, η παιδεία «δεν είναι υπόθεση των πολιτικών και των γραφειοκρατών»[4]. Όσοι εμπλεκόμαστε με οποιοδήποτε τρόπο στο παιδαγωγικό έργο οφείλουμε «νὰ δίδουμε προτεραιότητα στὶς πνευματικὲς ἀξίες, στὰ χαρίσματα, στὸν ἐσωτερικὸ πλοῦτο τοῦ κάθε ἀνθρώπου»[5]. Σύμφωνα με την άποψή του, η αγωγή στον τόπο μας βασιζόταν επί αιώνες στα μορφωτικά αγαθά του ελληνικού πολιτισμού και της χριστιανικής πνευματικότητας. Αυτό το «συναμφότερον τῆς κατά Θεόν καί κατά κόσμον σοφίας»[6] έχει δοκιμαστεί διαχρονικά και γι’ αυτό στις σύγχρονες συνθήκες αναδεικνύεται πειστικό εχέγγυο για την υπέρβαση της κρίσης. Κάποτε έγραψε ότι «ἄν γίνουμε καλύτεροι Ὀρθόδοξοι Χριστιανοί θά ἀποβοῦμε καί καλύτεροι Ἕλληνες»[7]. Σε εξαιρετικά δύσκολες εποχές, στα χρόνια της σκλαβιάς, με τη βοήθεια της παιδείας «διατηρήσαμε ἄσβεστη τή φλόγα τῆς φιλογένειας, πού μᾶς ἔφερε τήν παλιγγενεσία τῆς ἐλευθερίας»[8]. Στις σημερινές δύσκολες συνθήκες, η μόνη παιδεία που έχει προοπτική είναι «ἡ φωτιστική καί ἁγιαστική θεανθρώπινη παιδεία»[9]. Αυτός ο σκοπός ξεπερνά τα όρια της σκοποθεσίας του σημερινού σχολείου και τις δυνατότητές του και γι’ αυτό απαιτείται συστράτευση όλων για την επίτευξή του, δηλ. της εκπαίδευσης, της κοινωνίας, των πνευματικών ταγών, της οικογένειας και οπωσδήποτε της Εκκλησίας. Ιδιαίτερα μεγάλη είναι η ευθύνη της Εκκλησίας, η οποία πρέπει «να αποβάλει αυτήν τη σκόνη του κοσμικού, της κρατικοδίαιτης διαγωγής, του συμβιβασμού, της κάλυψης, της στήριξης, της ανοχής σε αδικίες και πολιτικούς αμοραλισμούς»[10]. Η θέση της Εκκλησίας είναι κοντά στον λαό του Θεού «συγκακουχούμενη» και όχι στον κόσμο «των ανταγωνισμών, των σκοπιμοτήτων, της κυριαρχίας της εξουσίας και της αδικίας»[11]. Το όραμα της Εκκλησίας είναι «μία οικουμένη της ενότητας, της αλληλεγγύης, της δικαιοσύνης και της αγάπης»[12]. Στην προσπάθεια για την υπέρβαση της κρίσης είναι σημαντική και η αποστολή της παιδείας και γι’  αυτό είναι «μάταιος ὁ κόπος πού γίνεται μόνο γιά τά οἰκονομικά μεγέθη. Χωρίς παιδεία εἶναι καταδικασμένο ἕνα ἔθνος»[13]. Μια πρόταση παιδείας που έχει ρίζες στην παράδοσή μας δεν μπορεί παρά να προβάλλει με ενάργεια τις απλές πνευματικές αξίες της, που είναι υποβαθμισμένες και λησμονημένες στην εποχή μας, όπως αυτές της «ἀξιοπρέπειας, συνέπειας, εἰλικρίνειας, σεμνότητας»[14], καθώς επίσης «τῆς φρόνησης, τῆς σύνεσης καὶ τῆς διάκρισης»[15]. Αυτή η προσέγγιση βρίσκεται στον αντίποδα «τοῦ ἀνθρωποκεντρισμοῦ καί τῆς ἐγκοσμιοκρατίας» που ταλανίζει τον σύγχρονο κόσμο[16]. Μια αυθεντική μορφή αντίστασης στην αλλοτρίωση, την κοινωνική παρακμή, την ηθική κατάπτωση ακόμη και την οικονομική κρίση είναι η «μαθητεία στην παράδοση»[17]. Αυτή η μαθητεία δεν είναι μια στενή μουσειακή προσκόλληση σε άψυχα πράγματα, ούτε επιφανειακή τουριστική ενασχόληση για κάποιο ωφελιμιστικό σκοπό. Για τον Μητροπολίτη Νεκτάριο, «μνημεία και μνήμες αποτελούν μία ιδιοφυή αντιμετώπιση των προκλήσεων των καιρών, αποτελούν ζωντανά στοιχεία στην πολιτιστική παράδοση και είναι εμπνευστές της ζωής μας μέχρι σήμερα»[18]. Επιπρόσθετα, η μαθητεία στην παράδοση δεν είναι εθνικιστική εμμονή. Η παράδοση του Γένους υπερβαίνει τα στενά εθνικά όρια. Αυτό τεκμαίρεται και από τη μακραίωνη μαρτυρία του Οικουμενικού Πατριαρχείου, της οποίας ο Μητροπολίτης Νεκτάριος θεωρούσε τον εαυτό του πιστό μαθητή αλλά και υπήρξε ένθερμος κήρυκας. Ως προς το τελευταίο ζήτημα, επισημαίνει συχνά ότι εμείς οι Κρήτες έχουμε μεγάλο προνόμιο αλλά και ιδιαίτερη ιστορική ευθύνη ως «κλήματα τῆς εὐκληματούσης ἀμπέλου τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας»[19]. Στην υπόθεση της παιδείας είναι σημαντική η αποστολή του εκπαιδευτικού λειτουργήματος. Ο ρόλος των εκπαιδευτικών είναι αναντικατάστατος και η προσφορά τους ανεκτίμητη. Παράλληλα, είναι μεγάλη και η ευθύνη τους. Στο πλαίσιο αυτό, ο Μητροπολίτης Νεκτάριος όταν διαπίστωνε ελλείψεις τις επεσήμαινε χωρίς περιστροφές: «Ἡ προχειρότητα στό μάθημα, οἱ ἀδικίες στή βαθμοθηρία κάποιων καί ἡ ἀπουσία τῆς κατάλληλης προετοιμασίας τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ κάνουν τούς νέους νά μισοῦν τό σχολεῖο τους»[20]. Επιπλέον: «Χρειάζεται εντοπισμός του ελλείμματος της παιδείας. Ποιος δεν γνωρίζει ότι έχει συντελεστεί μία ποιοτική εξαλλοίωση του διδακτικού λειτουργήματος σε διαδικασία μεταφοράς διδακτέας ύλης;  Υπάρχει, προωθείται, η αξιολόγηση ως διαρκής διαδικασία για την ποιότητα του εκπαιδευτικού λειτουργήματος; Μπορεί να κυριαρχεί η εκπαίδευση εις βάρος της παιδείας;»[21]. Απευθυνόμενος προς τους εκπαιδευτικούς επισημαίνει νουθετώντας τις δυσκολίες του έργου της αγωγής: «Τά παιδιά μας εἶναι, περισσότερο ἀπό κάθε ἄλλη ἐποχή, εὐαίσθητα, εὐόλισθα, εὐρύπιστα»[22]. Επίσης, «δέν θέλουν πολλές συμβουλές. Τά πολλά “πρέπει” καί “μή” δέν ἐνδείκνυνται σ’ αὐτά»[23]. Γι’ αυτό παρακαλεί τους παιδαγωγούς να μην τα «πληγώνουν», να τους χαρίζουν πάντοτε «ἐλπίδα, αἰσιοδοξία, ἐμπιστοσύνη, χαρά» και να αναδεικνύουν «τὴν ἱερότητα τοῦ κόσμου καὶ τῶν ἀνθρωπίνων σχέσεων μέσα ἀπό τήν ἐπικοινωνία, τήν ἀναστροφή» μαζί τους[24]. Πεποίθησή του είναι ότι «ἡ καλύτερη παιδεία εἶναι ἡ παιδεία τῆς ἀγάπης»[25]. Αυτή μπορεί να παιδεύσει αληθινά τούς νέους, να αναδείξει τα πρόσωπά τους, να τους χαρίσει ευεξία, να καλλιεργήσει τα χαρίσματα και τις δεξιότητές τους, να πραγματώσει τις εφέσεις και τους πόθους τους. Για τον Μητροπολίτη Νεκτάριο, «ἡ ἀπροϋπόθετη ἀγάπη εἶναι ὁ ὑπέρτατος σκοπὸς τῆς ἀγωγῆς»[26]. Στον αληθινό παιδαγωγό «βίος καί λόγος, νοῦς καί καρδιά, πρέπει νά ἀλληλοπεριχωροῦνται»[27]. Βασικό ζήτημα στον παιδαγωγικό προβληματισμό του αποτελούσε ο τρόπος της επικοινωνίας με τους νέους: «Με απασχολεί σοβαρά το θέμα πώς θα βρούμε τον κώδικα επικοινωνίας με τα παιδιά και τους νέους, οι οποίοι πρωτίστως δέχονται τις συνέπειες αυτής της κρίσεως; Πώς θα τους εμπνεύσουμε; Με λόγια; Με κηρύγματα; Με δημόσιες σχέσεις και πνευματικά κέντρα; Δεν πρόκειται ποτέ να έλθουν, να μας εμπιστευτούν». «Τι θέλουν τα παιδιά μας; Αναζητούν γνησιότητα ήθους, καθαρότητα και εντιμότητα, θυσιαστικό, ηρωικό πνεύμα, λεβεντιά, αξιοπρέπεια». Οι νέοι επιζητούν «το γνήσιο, το πηγαίο, το αληθινό» και απεχθάνονται «το κάλπικο, το υποκριτικό, το φολκλορικό, το δημοσιοσχεσίτικο, το αλαζονικό, που φαντάζει μέσα στις κοινωνίες»[28]. Ο Μητροπολίτης Νεκτάριος ήταν γνώστης των διαστάσεων του αντίστοιχου παιδαγωγικού ζητήματος στην εκπαίδευση. Στο πλαίσιο της αντίληψής του για τον ανθρωπιστικό προσανατολισμό της παιδείας, τονίζει την ευθύνη όλων όσοι είμαστε παιδαγωγοί «νά προτάσσουμε τοῦ μηχανιστικοῦ γνωσιοκεντρισμοῦ τήν καλλιέργεια τῆς ἀλληλεγγύης, τοῦ σεβασμοῦ τῆς ἀξίας τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου καί τῆς δημιουργίας»[29] και να μην τους παραδίνουμε «στή μανία τῆς στείρας γνώσης καί τῆς πληθωρικῆς πληροφορίας»[30]. Οι τελευταίες θέσεις είναι επιστημονικά σύγχρονες και έγκυρες. Ο μακαριστός Μητροπολίτης ειλικρινά πίστευε «ότι έχουμε υπέροχα παιδιά, εφήβους, νέους, πιο λεβέντες από τους προγόνους τους»[31]. Αυτό δεν τον εμπόδιζε να επισημαίνει τις ευθύνες τους και γι’ αυτό τα καλούσε να συμβάλλουν «στήν ἐξυγίανση τῆς δημόσιας παιδείας»[32], «νά ἀγωνίζονται, νά ἐκπαιδεύονται, ἀπό φιλότιμο, ὄχι μόνο γιά νά πετύχουν στή ζωή τους»[33]. Επίσης, τα καλούσε να αποφύγουν τους κινδύνους του αποπροσανατολισμού, να βάζουν στόχους, να τολμούν, να κρατούν τις παραδόσεις. Οι μεγαλύτεροι «ὁφείλουμε νά τούς ζητήσουμε συγγνώμη γιά τήν Ἑλλάδα πού τούς παραδίδουμε»[34]. Με αφορμή τα τρέχοντα κοινωνικά προβλήματα που απασχολούν πολλούς νέους δεν κρύβει την ανησυχία του: « Ἡ ἐποχὴ μας εἶναι δύσκολη, ρευστή, μεταβατική. Οἱ ἐκρήξεις τῶν νέων θὰ συνεχισθοῦν. Ἡ ἀνασφάλεια ποὺ βιώνουν εἶναι ἔντονη»[35]. Παρ’ όλα αυτά,  επισημαίνει ότι «δεν είναι η κρίση η πιο μεγάλη μας συμφορά, αλλά το εμπάργκο που στήσαμε ανάμεσά μας»[36]. Τελικά, για τον Μητροπολίτη Νεκτάριο, μπορούμε να έχουμε ελπίδα και αισιοδοξία εάν όλοι αναλάβουμε τις ευθύνες μας. Κάπου γράφει: «Οἱ ἐπεμβάσεις τοῦ Θεοῦ στὴν ἱστορία καὶ τὴ ζωὴ μας εἶναι πάντα μυστικὲς καὶ ἀθόρυβες»[37]. Όταν η παιδεία εμπνέεται από τα παραπάνω ιδανικά μπορεί να λειτουργήσει σαν αθόρυβο μυστήριο. Κάπου αλλού αναφέρει: «Ἡ Ἐκκλησία μᾶς διδάσκει ὅτι “τά παρόντα ὁδός ἐστίν” καί ὁ ἄνθρωπος “ὁδίτης καί ὁδοιπόρος”, σέ μία ἀδιάκοπη πορεία πρός τό αἰώνιο»[38]. Η αληθινή παιδεία συνδράμει τον άνθρωπο στην πορεία προς το αιώνιο. Το ελπιδοφόρο μήνυμα, σύμφωνα με τη φράση του, είναι ότι «ὄλοι μποροῦμε νά κάνουμε Πάσχα, νά συντρίψουμε μοχλούς αἰωνίους, νά ὑπερβοῦμε ποικίλους θανάτους»[39]. ………………………………………… * Ο Γεώργιος Στριλιγκάς είναι Σχολικός Σύμβουλος Θεολόγων και Πρόεδρος του Παγκρήτιου Συνδέσμου Θεολόγων [1] Μητροπολίτου Πέτρας και Χερρονήσου Νεκταρίου, Εγκύκλιος για την Εορτή των Τριών Ιεραρχών, 2014. Όλες οι σημειώσεις που ακολουθούν παραπέμπουν σε κείμενα του Μητροπολίτου Νεκταρίου (εφεξής χωρίς αναφορά του συγγραφέα), δημοσιευμένα στον ιστότοπο της Ιεράς Μητροπόλεως Πέτρας και Χερρονήσου, στη διεύθυνση http://impeh.gr (ανακτήθηκαν: 25 Οκτωβρίου 2015). [2] Ό.π. [3] Πώς βλέπω την παιδεία και τι συμβουλεύω τους νέους, 2013. [4] Ό.π. [5] Εγκύκλιος για την Εορτή των Τριών Ιεραρχών, 2013. [6] Εγκύκλιος για την Εορτή των Τριών Ιεραρχών, 2014. [7] Εγκύκλιος για την Κυριακή της Ορθοδοξίας, 2015. [8] Εγκύκλιος για την Εορτή των Τριών Ιεραρχών, 2014. [9] Ό.π. [10] Ένας Επίσκοπος μιλάει για την κρίση, 2014. [11] Ό.π. [12] Ένας Επίσκοπος μιλάει για την κρίση, 2014. [13] Εγκύκλιος για την Εορτή των Τριών Ιεραρχών, 2014. [14] Εγκύκλιος για την Εορτή των Τριών Ιεραρχών, 2015. [15] Εγκύκλιος για την Εορτή των Τριών Ιεραρχών 2013. [16] Εγκύκλιος για την Κυριακή της Ορθοδοξίας, 2015. [17] Εγκύκλιος για την Εορτή των Τριών Ιεραρχών, 2014. [18] Ομιλία για τον εκκλησιαστικό τουρισμό. [19] Ομιλία για τη συμπλήρωση εκατό ετών από τη γέννηση του αοιδίμου Οικ. Πατριάρχου Δημητρίου, 2014. [20] Εγκύκλιος για την Εορτή των Τριών Ιεραρχών, 2015. [21] Πώς βλέπω την παιδεία και τι συμβουλεύω τους νέους, 2013. [22] Εγκύκλιος για την Εορτή των Τριών Ιεραρχών, 2015. [23] Ό.π. [24] Εγκύκλιος για την Εορτή των Τριών Ιεραρχών, 2013. [25] Εγκύκλιος για την Εορτή των Τριών Ιεραρχών, 2015. [26] Εγκύκλιος για την Εορτή των Τριών Ιεραρχών, 2013. [27] Εγκύκλιος για την Εορτή των Τριών Ιεραρχών, 2014. [28] Ένας Επίσκοπος μιλάει για την κρίση, 2014. [29] Εγκύκλιος για την Εορτή των Τριών Ιεραρχών, 2013. [30] Εγκύκλιος για την Εορτή των Τριών Ιεραρχών, 2014. [31] Χαιρετισμός στην έναρξη του Παγκοσμίου Συνεδρίου Κρητών, Άγ, Νικόλαος, 30 Ιουλίου – 1 Αυγούστου 2010. [32] Μήνυμα προς τους αποφοίτους της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, 2008. [33] Εγκύκλιος για την Εορτή των Τριών Ιεραρχών, 2015. [34] Εγκύκλιος για την Εορτή των Τριών Ιεραρχών, 2014. [35] Εγκύκλιος για την Εορτή των Τριών Ιεραρχών, 2013. [36] Ομιλία σε χειροτονία κληρικού. [37] Εγκύκλιος Χριστουγέννων, 2014. [38] Εγκύκλιος Πρωτοχρονιάς, 2015. [39] Εγκύκλιος Πάσχα, 2012.